مطالعه تطبیقی جهل موضوعی و حکمی در حقوق کیفری ایران و فقه امامیه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استاد گروه حقوق کیفری و جرم شناسی، دانشکده حقوق دانشکدگان فارابی دانشگاه تهران، ایران، قم

2 دانشجوی دکتری حقوق کیفری و جرم شناسی، دانشکده حقوق دانشکدگان فارابی دانشگاه تهران، ایران، قم

10.22091/dclic.2024.11418.1029

چکیده

 جهل یکی از موضوعات پیچیده و چالش‌برانگیز در فقه امامیه و حقوق کیفری است. ماده 144 قانون مجازات اسلامی (در فصل شرایط مسئولیت کیفری) به جهل موضوعی و ماده 155 همان قانون (در فصل موانع مسئولیت کیفری) به جهل حکمی اشاره کرده است. با وجود اختصاص مواد قانونی جداگانه به این دو نوع جهل، تفاوت‌های بنیادین میان آن‌ها و آثار کاربردی این تفاوت‌ها در حقوق کیفری، همچنان با ابهاماتی همراه است که منجر به اختلاف‌نظرهایی در تفسیر قانون شده است. علاوه‌بر حقوق موضوعه، در فقه اسلامی نیز این دو نوع جهل منشأ اختلاف‌نظرهایی هستند. بررسی تطبیقی دیدگاه‌های فقهی و حقوقی مطرح‌شده در این زمینه، مطالعهٔ پژوهشی جامعی را می‌طلبد. چنین مطالعه‌ای تفاوت‌های این دو نوع جهل از حیث ماهیت، شرایط تحقق و آثار را روشن می‌کند. تبیین این تفاوت‌ها، قضات، وکلا و طرفین پرونده را رهنمود می‌کند، در مواجهه با ادعای جهل متهم، رویکرد و روند مشخص‌تر و منسجم‌تری را اتخاذ نمایند. پژوهش حاضر با بهره‌برداری از منابع کتابخانه‌ای مرتبط و کاربست روش توصیفی-تحلیلی، تفاوت‌های مهم مبنایی و کاربردی بین جهل موضوعی و حکمی را برشمرده است. اختلاف در متعلق، علت پیدایش، نیاز به تحقیق و تفحص و حکم ارشادِ جاهل به‌عنوان تفاوت‌های ریشه‌ای و بنیادین و اختلاف در معیار سنجش و بار اثبات، اجرای برائت یا احتیاط در شبهات تحریمی، امکان یا عدم امکان اعمال قواعد فقهی، استناد به حدیث رفع در اجرای اصل برائت، اثر جهل موضوعی و حکمی در قتل به اعتقاد مهدورالدم‌ بودن و تحقق جرم و مسئولیت کیفری در زمرهٔ تفاوت‌های کاربردی قرار گرفته است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Comparative Study of Ignorance of Fact and Ignorance of Law in Iranian Criminal Law and Islamic Jurisprudence

نویسندگان [English]

  • Mohammad Ebrahim ShamsNateri 1
  • Rojin Ebrahimi 2
  • Hosein Abasi mehre 2
1 Professor of Criminal Law and Criminology, Faculty of law, College of Farabi, University of Tehran, Iran, Qom
2 PhD Student of Criminal Law and Criminology, Faculty of law, College of Farabi, University of Tehran, Iran, Qom
چکیده [English]

Ignorance is one of the complex and challenging topics in islamic jurisprudence and criminal law. Article 144 (in the chapter of the conditions of criminal responsibility) and Article 155 (in chapter of the impediments to criminal responsibility) refers to ignorance of fact. Despite the allocation of separate legal articles to these two types of ignorance, the fundamental differences between them and the practical effects of these differences in criminal law are still accompanied by ambiguities that have led to disagreements in the interpretation of the law. In ddition to statutory law, these two types of ignorance are also the source of disagreements in Islamic jurisprudence. A comparative study of jurisprudential and legal views raised in this field requires a comprehensive research study. Such a study clarifies the differences between these two types of ignorance in terms of nature, conditions of realization and effects. The explanation of these differences guides the judges, lawyers and parties of the case to adopt a more specific and coherent approach and process, when facing the claim of ignorance of the accused. The present research, by using related library resources and applying the descriptive-analytical method, has listed the important basic and practical differences between ignorance of fact and ignorance of law. Disagreement on the subject, the cause of its emegence, the need for research and the ruling of guidance of the ignorant as the root and fundamental differences, and the disagreement in the measurement criterien and the burden of proof, the application of the presumption of innocence or caution in the prohibitive doubts, the possibility or impossibility of applying jurisprudence rules, reliance on Hadith al-Raf in applying the presumption of innocence, the impact of ignorance of fact and law on homicide in belief of being Mahdoor Al-Dam and realization of crime and criminal responsibility are categorized as practical distinctions.

کلیدواژه‌ها [English]

  • ignorance of fact
  • ignorance of law
  • knowledge of the law
  • negligent ignorance
  • culpable ignorance
آقایی‌نیا، حسین، (1399). جرائم تمامیت جسمانی اشخاص، تهران: نشر میزان، چاپ هجدهم.
اردبیلی، محمدعلی، (۱۳۹۶). حقوق جزای عمومی، جلد ۲، تهران: نشر میزان، ویراست چهارم.
اعتمادی، امیر؛ زالی‌پور مداب، مهران، (1403). «معادله جهل و شبهه در حقوق کیفری ایران، فقه امامیه و رویه قضایی»، آموزه‌های حقوق کیفری کشورهای اسلامی، دوره 1، شماره 1.
الهام، غلامحسین؛ برهانی، محسن، (۱۴۰۰). درآمدی بر حقوق جزای عمومی جرم و مجرم، جلد ۱، چاپ ششم، ویرایش دوم.
انصاری، مرتضی، (1422). فرائد الاصول، جلد 2، نشر مجمع الفر الاسلامی، چاپ سیزدهم.
بروجردی، محمدتقی، (1417). نهایة الافکار، جلد 3، تقریرات درس آیه‌اللّه عراقی، ناشر: دفتر انتشارات اسلامی (وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم)، چاپ سوم.
حاجی ده‌آبادی، احمد، (1401). درسنامه قواعد فقه جزایی، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، چاپ سوم.
جعفری لنگرودی، محمدجعفر، (1388). مبسوط در ترمینولوژی حقوق، جلد ۲، نشر گنج دانش، چاپ چهارم.
جوهری، اسماعیل بن حماد، (1376). الصحاح، جلد 4، ناشر دار العلم للملایین، چاپ اول.
خراسانی، محمدکاظم، (1409). کفایة الاصول، نشر مؤسسه آل البیت †، چاپ اول.
خمینی، سید حسن، (1389). «حدیث رفع»، پژوهشنامه متین، دوره 12، شماره 47.
خویی، ابوالقاسم، (1422). مصباح الاصول (مباحث الفاظ)، جلد 1، نشر مکتبة الداوری، چاپ اول.
خویی، ابوالقاسم، (1417). مصباح الأصول (مباحث حجج و امارات- مکتبة الداوری)، جلد 2، ناشر: مکتبة الداوری، چاپ پنجم.
خوئی، ابوالقاسم، (1377). مصباح الفقاهة، جلد 1، نشر مکتبه الداوری، چاپ اول.
شهید ثانی، زین‌الدین بن علی، (1413). مسالک الأفهام إلی تنقیح شرائع الإسلام، قم: مؤسسه معارف اسلامی، چاپ اول، جلد ۱۴.
طباطبایی یزدی، سید محمدکاظم، (1417). العروة الوثقی، جلد ۱، مؤسسة النشر الإسلامی، چاپ اول.
غروی تبریزی، علی، (1410). التنقیح فی شرح العروه الوثقی، تقریرات درس آیه اللّه خوئی: کتاب الطهاره، جلد ۳، نشر داری الهادی للمطبوعات، چاپ سوم.
کاظمی خراسانی، محمدعلی، (1404). فوائد الاصول، جلد 3، تقریرات درس آیه اللّه نائینی، نشر موسسه نشر اسلامی، چاپ اول.
محقق حلی، جعفر بن حسن، (1408). شرایع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، قم: نشر اسماعیلیان، چاپ دوم، جلد ۴.
مصدق، محمد، (1399). قانون مجازات اسلامی، جلد 4، نشر جنگل جاودانه، چاپ سوم.
مظفر، محمدرضا، (1375). اصول فقه، جلد 2، نشر اسماعیلیان، چاپ پنجم.
مقبولی، محمد، (1381). «تأثیر اشتباه بر مسئولیت کیفری با تکیه‌بر تأثیر آن در حدود و قصاص»، مجله پژوهشنامه حقوق اسلامی، شماره 6 و 7.
میرزایی، محمد؛ رضوان‌طلب، محمدرضا، (1402). «ضابطه‌مندی اجرای قاعده درأ در سیاست جنایی اسلام»، فصلنامه پژوهش‌های فقه و حقوق اسلامی، سال نوزده، شماره 73.
میرمحمد صادقی، حسین، (1398). جرائم علیه اشخاص، تهران: نشر میزان، چاپ 27.
نائینی، محمدحسین، (1376). فوائد الاصول، جلد 3، نشر جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ اول.
نجفی، محمدحسن، (1421). جواهرالکلام فی شرح شرائع الاسلام، جلد ‌42، قم: مؤسسه دایره المعارف فقه اسلامی در مذهب اهل‌بیت، چاپ اول، جلد ۴.
نرم‌افزار گنجینه استفتائات قضایی، (1390). نسخه 2، مؤسسه آموزشی و پژوهشی قضا.
یوسف بن احمد، بحرانی، (1423). الدرر النجفیه من الملتقطات الیوسفیه، جلد 1، نشر دار المصطفی لاحیاء التراث، چاپ اول.