اراده و تأثیر آن بر مسئولیت جنایی؛ با رویکرد به نظام حقوقی کشورهای اسلامی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه حقوق کیفری و جرم‌شناسی، دانشکده حقوق دانشگاه تربیت مدرس، ایران، تهران

چکیده

امروزه در اغلب نظام‌های حقوقی جهان، در پیِ دگرگونی‌های بنیادین قانونی و تحت تأثیر یافته‌ها و آموزه‌های نوین در عرصه مسئولیت جنایی، ضرورت احراز شرایط و اوصاف پیشینی و مقدم بر التزام شخص به تحمل عواقب رفتار مجرمانه،‌ مورد تأکید قرار گرفته است؛ بر این پایه است که در مواد قانونی متعدد به‌تصریح یا به‌تلویح از ضرورت آگاهی و اراده (علم و عمد) یاد شده است. در این میان، توجه ویژه به اراده و مؤلفه‌های اساسی آن یعنی درک، سنجش، خواست درونی، تنفیذ و نیز تحلیل اثر ایراد خدشه بر هر یک از آن‌ها در حوزه موانع تحقق مسئولیت جنایی ضروری است. در روند تکوین رفتار ارادی، به‌هم‌پیوستگی نظام‌مندی بین مؤلفه‌های آن مشهود است. ایراد خلل به هر مؤلفه، رفتار ارتکابی را از اتصاف به وصف ارادی خارج می‌کند؛ در حقیقت، ایراد خدشه به مؤلفه یا مؤلفه‌هایی از اراده، زوال تام یا نسبی مسئولیت جنایی را در پی خواهد داشت. اثبات وجود اراده در همه جرائم، خواه عمدی یا غیرعمدی ضروری است و این موضوع بیش از آنکه جنبه قانونی داشته باشد، جنبه طبی ـ تخصصی دارد. برداشت مُجمل قانون‌گذار کیفری از مفهوم اراده و تعبیر کلی وی در این زمینه از چالش‌های مهم قانون مجازات اسلامی در بخش مسئولیت جنایی است. در نظام حقوقی اغلب کشورهای اسلامی، قانون‌گذار کیفری ضمن بازشناسی مفهوم اراده از سایر مفاهیم به‌ظاهر متشابه ازجمله قصد و عمد و اختیار به اثر مترتب بر ایراد خدشه به هر مؤلفه از مؤلفه‌های اراده، به‌مثابه یک کِیف نفسانی توجه داشته و به‌طور مشخص، ضمن تأکید بر ضرورت احراز اراده آزاد در ارتکاب رفتار، بدون انحصار در یک چهارچوب مشخص یا از پیش تعیین شده، بر اهمیت نظر کارشناسی و تخصصی در احراز وجود یا نبودِ اراده تأکید کرده است. روش تحقیق در این پژوهش، توصیفی ـ تحلیلی است و با بهره‌گیری از منابع کتابخانه‌ای، تلاش می‌شود ضمن تبیین ماهیت و اهمیت اراده، رویکرد قانون‌گذار در این رابطه مورد تحلیل و نقد واقع شود.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

The Will and Its’ Impact on Criminal Liability; with an Approach to the Legal System of Islamic Countries

نویسنده [English]

  • Seyed Doraid Mousavi Mojab
Assistant Professor, Department of Criminal Law and Criminology, Faculty of Law, Tarbiat Modares University, Iran, Tehran,
چکیده [English]

Nowadays, in most of legal systems in the world, following fundamental legal changes and under the influence of new findings and scientific doctrines in the scope of criminal liability, the necessity of obtaining prerequisites and characteristics before imposing punishment on a person (criminal capacity), has been emphasized.Based on this, in the law, explicitly or implicitly, they have talked about the necessity of knowledge and the will. Therefore, it's important to pay attention to the will and its fundamental components, namely Conception, Deliberation, Internal willing and Execution, and also the analysis of the effect of making damage to any of those are necessary in the scope of causes of non imputability. In the formation of voluntary action, a systematic relationship is visible among its components. Making damage to any of the aforementioned components, will exclude the committed action from being described as willful. In fact, making damage to a component or components of the will, could result in a complete or partial disappearance of criminal liability. It is necessary to prove the existence of a will in all crimes, whether intentional or unintentional, and this is more of a medical-specialized aspect than a legal one. The comprehensive understanding of the penal legislator of the will’s concept and its general interpretation in this regard is one of the important challenges of the Islamic Penal Code in the scope of criminal responsibility. In the legal system of most Islamic countries, while recognizing the concept of will from seemingly similar concepts such as intention, intention and free will, the criminal legislator has paid attention to the effect of violating each of the components of will as sensual identity, and in particular, while emphasizing the need to establish authority in committing behavior, without exclusiveness in a specific or predetermined framework, the legislator has emphasized the importance of expert and specialized opinion in verifying the presence or absence of will. The research method in this article is descriptive-analytical and by using library resources, the author try to explain the nature and importance of will. Moreover, the legislator's approach in this regard will be analyzed and criticized.

کلیدواژه‌ها [English]

  • The Will
  • Criminal Capacity
  • Criminal liability
  • Causes of non Imputability
فارسی و عربی
ابراهیمی دینانی، غلامحسین، (۱۳۹۳). قواعد کلی فلسفی در فلسفه اسلامی، ج ۱، چ ۲، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
ابن‌سینا، حسین‌بن‌عبداللّه، (1411). التعلیقات، به‌إهتمام: عبدالرّحمن بدوی، قم: مکتب الإعلام الإسلامی.
 إمام، محمّد کمالُ‌الدین، (1991). «المسؤولیة الجنائیة: أساسُ‌ها و تطوّرُها»، بیروت: المؤوسسة الجامعیة للدّراسات و النّشر و التّوزیع، الطبعة الثانیة.
آزمایش، سیّد علی، (77-1376). «تقریرات حقوق کیفری عمومی، مبحث رکن روانی و مسئولیت کیفری»، مقطع کارشناسی ارشد، دانشکده حقوق دانشگاه تهران.
 بهنام، رمسیس، (1987). النظریة العامة للقانون الجنائی، القاهره: دارُ النهضة العربیة، دونَ رقم الطباعة.
حومد، عبدالوهّاب،(1985). المفصّل فی شرح قانون العقوبات (القسمُ العام): المسؤولیة الجنائیة، الجزء الثانی، بیروت: مؤسسة نوفل، الطبعة الأولی.
خضر، عبدالفتا، (1۹۷۱). «اﻷهلیهٔ الجنائیهٔ بین التحدید القانونی و التحدید العلمی: (مناقشهٔ لرأی جراماتیکا فی التحدید العلمی لﻸهلیهٔ)»، المجلة الجنائیهٔ القومیهٔ، المجلد الرابع عشر، العدد 3.
زکریا، ابراهیم،‌(1972). مشکلة الحریة؛ الناشر: مکتبة مصر، الطبعة الثالثة.
 الزّلمی، مصطفی إبراهیم، (۱۹۸۱). المسؤولیة الجنائیة فِی الشریعة الإسلامیة: دراسة مقارَنة، بغداد: مطبعة أسد.
السّنهوری، عبدالرّزاق أحمد؛ نظریة العقد، المجلّد الأوّل، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، الطبعة الأولی، دونَ تاریخ الطباعة.
الشیرازی، محمّد صدرالدّین، (1410). الأسفارُالأربعة، ج 6، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
 عالیة، سمیر، (1996). أصول قانون العقوبات (القسم العام)، بیروت: المؤسسة الجامعیة للدّراسات و النّشر و التّوزیع، الطبعة الأولی.
عبدُالمنعم عبداللّه، فراس، (2001). «القصد الجنائی الإحتمالی: دراسة مقارنة»، رسالة دکتوراه مقدمه إلی مجلس کلّیة القانون، جامعة بغداد.
عبدالمنعم، سلیمان و محمّد عوض، عوض، (1966). «النظریة العامة للقانون الجزائی اللبنانی، نظریة الجریمة و المجرم»، بیروت: المؤسسة الجامعیة للدّراسات و النّشر و التّوزیع، الطبعة الأولی.
 العَوجی، مصطفی، (۱۹۸۵). القانون الجنائی العام: المسؤولیة الجنائیة، الجزء الثانی، بیروت: مؤسسة نوفل، الطبعة الأولی.
 الفارابی، محمّد، (۱۴۲۱). آراءُ أهلِ المدینة الفاضلة، بیروت: دار و مکتبة الهلال.
 کندی، یعقوب، (۱۳۶۹). رسائل، بإهتمام: محمّد عبدالهادی أبوزیده، ج 1، قاهره.
 محمّد زکی، محمود، (۱۹۶۷). آثارُ الجهل و الغلط فی المسؤولیة الجنائیة، قاهره: دارالفکر العربی، الطبعة الأولی.
محمّد صفوت، صفیّه، (1986). القصد الجنائی و المسؤولیة المطلقة (دراسة مقارَنة)، ترجمة عبدالعزیز صفوت، بیروت: دار إبن زیدون، الطبعة الأولی.
 محمّد عوض، عوض، (۱۹۸۰). قانون العقوبات (القِسم العام)، اسکندریه: دارُالمطبوعات الجامعیة.
موسوی مجاب، سیّد دُرَید، (1388). «نقش اراده در مسئولیت کیفری: با رویکرد به نظام حقوقی ایران»، تهران: انتشارات بهنامی، چ 1.
نجیب حَسَنی، محمود، (1974). النظریة العامة للقصد الجنائی، القاهره، دونَ إسم مطبعة، الطبعة الثانیة.
 نجیب حَسَنی، محمود، (۴۴). «الخطأ غیر العمدی فی قانون العقوبات [المصری]»، مجلة القانون، قاهره، العددان 6 و 7، السنة الرابعة و الأربعون، دونَ تاریخ الطباعة.
 نوبهار، رحیم؛ خط شب، محمّدرضا، (1396). «اراده آزاد به‌مثابه رکن مسئولیت کیفری در جدال سازگارانگاری و ناسازگارانگاری»، مجله پژوهش‌های حقوق جزا و جُرم‌شناسی، سال پنجم، ش 9.
لاتین
 “Law Reform Commission of Victoria”; see:
Ba’albaki, Munir and Ba’albaki, Rohi; Al-Mawrid Dictionary, 4th ed, Lebanon: Dar El-Ilm Lilmalayin, 1999.
Black, Henry Campbell; Black’s Law Dictionary, 6th ed, U. S. A.: West Publishing Co, 1990.
Clarkson, C. M. V; Understanding Criminal Law, 1st ed, London: Fontana Press, 1987.
 Gramatica, Filippo; Principes de Défense Sociale, Paperback, January 10, 1964.
http;//www.parliament.vic.gov.au/lawreform/intox/lra1986-html.
Kaufman, Whitley R. P; Honor and Revenge: A Theory of Punishment, Springer, 2013.
Shute, Stephen & A. P. Simester; Criminal Law Theory: Dictionary of the General Part, Oxford University Press, 1st ed, 2002, pp. 171-206: Article entitled: ‘Knowledge and
Belief in Criminal Law’, by: Stephen Shute & also: Article entitled: ‘Knowledge, Belief, and Culpability’, Written by: G. R. Sullivan.
Wharton, Francis; Philosophy of Criminal Law, W. M. W. Gaunt & Sons Inc, U. S. A, 1989.
 Williams, G; Criminal Law: The General Part, 2nd ed, London, 1961