وجوب اجتناب از موضع تهمت به‌مثابه قاعده‌ای فقهی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشیار گروه حقوق کیفری و جرم شناسی دانشکده حقوقِ دانشگاه قم، ایران، قم

10.22091/dclic.2025.12537.1064

چکیده

روایات فراوانی در کتب حدیثی شیعه و سنی وجود دارد که به شکل صریح یا غیرمستقیم از دخول در موضع تهمت نهی کرده است. موضع تهمت اعم از یک مکان فیزیکی است و شامل هر موقعیت عینی و اعتباری و حقوقی می‌شود که توجه اتهام به شخص در آن موقعیت به شکلی محتمل و معقول می‌نماید. قاعده دوری از موضع تهمت، قاعده‌ای اصطیادی است که از همین روایات استخراج و مستند به حکم عقل است. در این تحقیق به روش تحلیلی‌توصیفی نشان داده می‌شود که مضمون این روایات، نه یک مسئله فقهی بلکه قاعده‌ای فقهی است که می‌تواند در ابواب مختلف فقهی به‌عنوان یک ملاک در مقام استنباط احکام توسط یک مفتی، در مقام تقنین توسط قانون‌گذار، در مقام قضاوت توسط مقامات قضایی و در مقام سیاست‌گذاری به‌عنوان یک مبنا توسط حاکمان و سیاست‌گذاران مورد استفاده قرار گیرد. در حیطه فتوا و قضا این مسئله فراوان به‌کار گرفته شده است. در حیطه سیاست‌گذاری نیز در مواردی مانند شفافیت و تعارض منافع، مبنای قانون‌گذاری بوده است؛ اما در پاره‌ای از موارد مانند اهتمام به جامعه مدنی هنوز این قاعده به شکل کامل مبنای رفتار حکومت‌گران قرار نگرفته است. درمجموع این قاعده از قواعد بسیار پرکاربرد در موارد پیشین بوده و حتی یک قاعده اخلاقی نیز محسوب می‌گردد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

The Obligation to Avoid Situation of Suspicion as a Jurisprudential Rule

نویسنده [English]

  • Jalalodin Ghiasy
Associate Professor, Department of Criminal Law and Criminology, Faculty of Law, University of Qom, Iran, Qom
چکیده [English]

There are numerous narrations in the Hadith books of both Shia and Sunni that explicitly or implicitly prohibit engaging in situation of suspicion. A situation of suspicion includes more than just a physical location; and it involves any tangible, constructive or legal circumstance in which an accusation against a person appears probable and reasonable. The rule of avoiding suspicious situation is a rule derived from these narrations and supported by the dictate of reason. In this research, through an analytical-descriptive method, it has been examined that the content of these narrations is not merely a jurisprudential issue but a jurisprudential rule that can utilized as a criterion by a jurist in deducing rulings, by a legislator in the process of legislation, by judicial authorities in adjudication, and by rulers and policymakers as a foundation in policymaking, in various areas of jurisprudence. In the process of issuing Fatwa and judicial rulings, this rule has been frequently applied. In the realm of policymaking, it has served as the basis for legislation in cases such as transparency and conflict of interest. However, in some areas, such as attention to civil society, this rule has not yet fully become the basis for the behavior of those in governance. Overall, this rule is one of the most widely applicable rules in the aforementioned cases and is even considered an ethical rule.

کلیدواژه‌ها [English]

  • suspicious situation
  • dictum
  • obligatory (Mowlawi)
  • advisory (Ershadi)
  • jurisprudential rule
  • policymaking
قرآن
نهج‌البلاغه
ابن عابدین محمدامین بن عمر (1415ق).  حاشیه رد المختار. بیروت: دارالفکر.
ابن منظور  (1408ق).  لسان العرب. بیروت: داراحیاء التراث العربى.
ابن نجیم زین‌الدین بن ابراهیم حنف (1418ق).  البحر الرائق. جلد 6، بیروت: منشورات محمدعلی بیضون.
اصفهانى، سید ابوالحسن (1422ق).  وسیلة الوصول الى حقائق الأصول. جلد1، چاپ اول، بی‌نا.
امیر ملک زاده، سید محمد هاشمی (1395).  «ویژگی‌های جامعه مدنی در ارتباط با تحقیقات پلیسی». فصلنامه انتظام اجتماعی، سال ۸، شماره ۴.
انصارى، مرتضى بن محمدامین (1383).  مطارح الأنظار (طبع جدید). جلد 1، چاپ دوم، مجمع الفکر الاسلامی .
بجنوردى، حسن (بی‌تا).  منتهى الأصول. (طبع قدیم)، جلد 2، چاپ دوم، قم: الهادی.
بجنوردی، سید حسن (1419ق). القواعد الفقهیه. جلد 3، چاپ اول، قم: الهادی.
بدری، تحسین (1428ق).  معجم مفردات أصول الفقه المقارن. چاپ اول، تهران: المشرق للثقافة و النشر.
تبریزی، جواد (1415ق).  أسس القضاء و الشهادة. جلد ۱، قم: مؤسسه امام صادق†.
جمعی از محققان (1389).  فرهنگ‌نامه اصول فقه. چاپ اول، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
تیلر، چالز (1377).  «ایجاد جامعه مدنی». ترجمه: مسعود صادقی، فصلنامه مطالعات راهبردی، دوره ۱، شماره 2، پیاپی 2.
حاجی ده آبادی، احمد (1387).  قواعد فقه جزائی. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
الحرالعاملی، محمد بن الحسن (1391ق).  وسائل الشیعه. چاپ چهارم، جلد20، مؤسسه آل البیت لإحیاء التراث.
علامه حلی، حسن بن یوسف (1419ق).  تذکره الفقها. جلد۲، مؤسسه  آل‌البیت، قم: لاحیاء التراث.
حسینى، محمد (2007).  الدلیل الفقهى تطبیقات فقهیة لمصطلحات علم الأصول. چاپ اول، بی‌نا.
خوئی، سید ابوالقاسم (بى‏تا).  محاضرات فى اصول الفقه. جلد ۵، انتشارات امام موسى صدر.
دهخدا، علی‌اکبر (1373).  لغت‌نامه. تهران: انتشارات دانشگاه تهران،.
رافعی، عبدالکریم (بی‌تا).  فتح العزیز. جلد11، تهران: دارالفکر.
روحانی، محمد (1413ق). منتقی الأصول. چاپ اول، بی‌نا.
ساریخانی، عادل و کوشا، جعفر (۱۳۸۰).  مرور زمان در جرائم مستوجب حد و تعزیز. شماره ۲۶، نامه مفید.
سبحانی، جعفر (1426ق).  ارشاد العقول الی مباحث الاصول. مؤسسه امام صادق†، چاپ اول، قم: مؤسسه  امام صادق†.
سرخسی، محمد بن احمد (1406ق).  المبسوط. بیروت: دارالمعرفه.
شهید اول، محمد بن مکی (۱۴۱۴ق).  غایة المراد فی شرح نکت الارشاد. جلد ۴، چاپ اول، قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم.
عاملی، زین‌الدین (شهید ثانی)  (1413).  مسالک‌الافهام. جلد15، چاپ اول، قم: مؤسسه  المعارف الاسلامیه.
شوشتری، محمدتقی (1406ق).  النجعة فی شرح اللمعة. جلد ۶، تهران: کتاب‌فروشی صدوق.
صدر، سید محمدباقر (1417ق ).  بحوث فی علم الاصول. چاپ دوم: قم: مرکز الغدیر للدراسات الاسلامیه،.
عرب صالحی، محمد (۱۳۹۳). «نگاهی نو به مولوی و ارشادی و برایند روش شناختی آن». مطالعات اسلامی: فقه و اصول، شماره ۴۶، پیاپی ۹۹.
فرح زادی، علی اکبر (۱۳۷۹).  امر ارشادی و مولوی در اصول شیعه. مقالات و بررسی‌ها، شماره 68.
فضل الله بن روزبهان (۱۳۶۲).  سلوک الملوک. جلد۱، تهران: شرکت سهامی انتشارات خوارزمی.
قرطبی، محمدبن‌احمد انصاری (1405ق).  تفسیر القرطبی. جلد 3، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
قلی‌زاده، احمد (1379). واژه‌شناسی اصطلاحات اصول فقه. چاپ اول، تهران: بنیاد پژوهش‌هایی علمی فرهنگی نور الاصفیاء.
قیاسی، جلال‌الدین (1386).  مبانی سیاست جنائی حکومت اسلامی. قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
قیاسی، جلال‌الدین (1399).  جرائم علیه تمامیت جسمانی اشخاص. تهران: میزان.
کلینى، محمد بن یعقوب (1407ق).  فروع الکافی. هشت جلدی، جلد 2، تهران: دارالکتب الإسلامیة.
گلپایگانی، سید محمدرضا (۱۴۱۲ق).  الدر المنضود فی أحکام الحدود. جلد ۲، قم: دارالقرآن الکریم.
ماتسو موتو کرجى (بی‌تا).  مدیریت ژاپنى.ترجمه: در داری، تهران: خدمات فرهنگی رسا.
طاهری، محسن و ارسطا، محمدجواد (1395).  «بررسی تطبیقی مبانی اصل شفافیت از دیدگاه اسلام و نظریه حکمرانی خوب». فصلنامه پژوهش تطبیقی حقوق اسلام و غرب، سال ۳،  شماره ۳.
محقق داماد، سید مصطفی (1376).  قواعد فقه بخش مدنی 2. تهران: سمت.
مدرسى یزدى، عباس (1383).  نماذج الأصول فی شرح مقالات الأصول. جلد3، چاپ: اول، بی‌نا.
مسلم بن حجاج نیشابوری (1390).  صحیح مسلم. جلد 3، چاپ اول، ارومیه: انتشارات حسینی اصیل.
مشکینی، علی (1416ق). إصطلاحات الأصول و معظم أبحاثها. چاپ ششم، قم: الهادی.
مفید، محمد بن نعمان (بی‌تا).  الاختصاص. قم: جامعه مدرسین.
مکارم شیرازی، ناصر (۱۳۸۴).  احکام النساء. قم: مدرسه الامام علی بن أبی طالب.
مکارم شیرازی، ناصر (1410).  القواعد الفقهیه. المدرسه الامام امیرالمؤمنین.
موسوی اردبیلی، سیدعبدالکریم (۱۳۸۵).  فقه الحدود و التعزیرات. جلد ۱، دانشگاه مفید.
موسوی اردبیلی، عبدالکریم (۱۳۸۱).  فقه القضاء. جلد ۱،  قم:‌ جامعه المفید.
موسوی الخمینی، سید روح‌الله (1390).  تحریر الوسیله. جلد۱، قم: دارالکتب العلمیه.
نجفی، محمد حسن (1367).  جواهرالکلام. چاپ سوم،  دارلکتب الاسلامیه.
نراقی، احمد (۱۴۱۵ق).  مستند الشیعه فی احکام الشریعه. جلد ۱۷، چاپ اول، قم: مؤسسه  آل البیت†.
نووی، محی‌الدین یحیی بن شرف (۱۴۱۲ق).  روضه الطالبین و عمده المفتین. جلد ۱۱، چاپ سوم، بیروت: المکتبه الاسلامیه.
هاشمی شاهرودی (۱۳۸۷).  فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم السلام. جلد۱، قم: انتشارات مؤسسه  دائره المعارف فقه اسلامی.
یزدی، محمد (1390).  القضا فی شرح العروة الوثقی. جلد۱، قم: محمد یزدی.