واکاوی نسبت رابطه استناد و ارکان جرم در حقوق کیفری ایران، فقه امامیه و حقوق عراق

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 عضو هیئت‌علمی گروه حقوقِ دانشکده حقوق و علوم اجتماعیِ دانشگاه پیام نور، ایران، تهران

2 استاد گروه حقوق کیفری و جرم شناسی، دانشکده حقوق دانشکدگان فارابی دانشگاه تهران، ایران، قم

10.22091/dclic.2025.12846.1076

چکیده

در مقام بررسیِ نظراتِ فقها و حقوق‌دانان، آنچه به‌عنوانِ نقطهٔ مشترکِ الزامی در تشخیصِ عاملِ مسئول باید موردِ عنایت قرار گیرد، اثبات و احرازِ رابطهٔ استناد در مفهومِ خاصِ آن است. قانون‌گذار نیز در مواد ۴۹۲ و ۴۹۳ (ق.م.ا) ۱۳۹۲، بر لزومِ احرازِ رابطهٔ استناد تأکید دارد؛ درواقع، رابطهٔ استناد، مجرای شناختِ تأثیرگذاریِ عواملِ مختلفِ دخیل در پدیدهٔ مجرمانه است و به همین لحاظ، این رابطه باید وجود داشته و منقطع و منتفی نشده باشد تا طبقِ آن بتوان تشخیص داد که جرم به کدام عامل منتسب خواهد بود. مطابق مادهٔ ۲۹ قانونِ عقوباتِ عراق، رابطهٔ استناد در حقوقِ عراق نیز پذیرفته شده و عاملی که مقصر و مؤثر است، در قبالِ آثارِ ارتکابِ جرم مسئول قلمداد می‌شود. این پژوهشِ کیفی، با روشِ تحلیلِ مضمون نگارش یافته و با بررسیِ منابعِ فقهی و حقوقی، با رویکردی حقوقی و اخلاقی، سعی بر آن داشته است تا تحلیلی مناسب از رویکردِ شارع و قانون‌گذار نسبت به رابطهٔ استناد و نسبتِ آن با ارکانِ جرم ارائه دهد. با تحلیلِ نظراتِ گوناگون، مشخص گردید که مبنای وجودیِ رابطهٔ استناد، تشخیصِ عاملِ مسئولِ رفتارِ مجرمانه است و برای تحققِ آن، نیاز به جمعِ ارکانِ جرم در مرتکب است. درصورتی‌که فاعلِ جرم بر اثرِ اقداماتِ سببِ اقوی مرتکبِ جرم شده باشد، جرم مستند به سببِ اقوی است، هرچند او رکنِ مادیِ جرم را تحقق نبخشیده باشد. از این عملکردِ قانون‌گذار در مادهٔ ۵۲۶ مشخص می‌شود که در دوگانهٔ رکنِ مادی و معنوی، مسئولیت متوجهِ عاملِ غیرمستقیم و شخصی است که شرایطِ مسئولیتِ کیفری را داراست، نه مرتکبِ مادیِ جرم. قانون‌گذارِ عراق تنها یک ماده را به عاملِ مسئول اختصاص داده است و به نظر می‌رسد مطابقِ آن، فردِ مسئول، آثارِ مستقیم و غیرمستقیمِ رفتارِ خود است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Analyzing the Relationship between Attribution and Elements of the Crime in Iranian Criminal Law, Islamic Jurisprudence and Iraqi Law

نویسندگان [English]

  • Amir Bagherzadegan 1
  • Mohammad Ibrahim Shams-E-Natari 2
1 Faculty member, Law Department, Faculty of Law and Social Sciences, Payam Noor University, Iran, Tehran
2 Professor of Criminal Law and Criminology, Faculty of law, College of Farabi, University of Tehran
چکیده [English]

In examining the opinions of jurists and lawyers, what must be considered as a mandatory common point in identifying the responsible agent is the proof and establishment of the attribution relationship in its specific meaning. The legislator also emphasizes the necessity of establishing the attribution relationship in Articles 492 and 493 2013, and in fact, the attribution relationship is a means of recognizing the influence of various factors involved in the criminal phenomenon; and in this sense, this relationship must exist and not be interrupted or negated so that we can determine to which agent the crime will be attributed. According to Article 29 of the Iraqi Penal Code, the attribution relationship is also accepted in Iraqi law, and the agent who is guilty and effective is considered responsible for the effects of committing a crime. This qualitative research was written using the content analysis method, and by examining jurisprudential and legal sources with a legal and ethical approach, an attempt has been made to present an appropriate analysis of the legislator's and legislator's approach to the relationship between attribution and its relationship with the elements of crime. It was determined, by analyzing various opinions, the existential basis of the attribution relationship is the identification of the agent responsible for the criminal behavior, and to realize it, it is necessary to have all the elements of the crime in the perpetrator. If the perpetrator committed the crime as a result of the actions of a stronger cause, the crime is attributed to the stronger cause, even though they did not realize the physical element of the crime. From this legislative action in Article 526, it is clear that in the dual element of physica and mental element, the responsibility lies with the indirect agent and the person who meets the conditions of criminal responsibility, not physical perpetrator of the crime. The Iraqi legislator has only dedicated one article to the responsible factor, and according to it, the person is responsible for the direct and indirect effects of their behavior.

کلیدواژه‌ها [English]

  • attribution relationship
  • indirect factor
  • Iraqi law Elements of the crime
  • Iraqi Penal Code
آخش، محمد؛ میلانی، علیرضا (1397). اجتماع طولی اسباب در جنایت عمد بر نفس. سومین همایش بین‌المللی پژوهش‌های مدیریت و علوم انسانی.
اصلانی، فیروز (1379). تسبیب در حقوق جزای عمومی ایران. پایان‌نامه کارشناسی ارشد. دانشگاه تهران.
آقایی‌نیا، حسین (1392). جرائم علیه اشخاص (جنایات). تهران: نشر میزان.
امام‌دادی، علی‌رضا؛ طاهری، محمدعلی و تقی‌زاده، ابراهیم (1392). «رابطه سببیت در جرائم علیه اشخاص ناشی از انتقال ویروس ایدز». پژوهشنامه حقوق کیفری گیلان. شماره ۱.
امینی، منصور و عنایت تبار، رشید (1397). «بررسی تطبیقی مسئولیت مدنی سبب و مباشر در حقوق ایران و عامل مداخله‌گر در حقوق انگلستان». مطالعات حقوق تطبیقی دانشگاه تهران. دوره نهم. شماره ۱.
ایزدی، محمدمهدی (1395). تحول قانون مجازات اسلامی مصوب 1392 در خصوص موجبات ضمان. پایان‌نامه کارشناسی ارشد. دانشگاه قم.
برغانی، محمدتقی (1382). تحقیق عبدالحسین شهیدی دیات. قم: حدیث امروز.
بهجت، محمدتقی (1428 ق)، استفتائات؛ چاپ اول، قم: دفتر حضرت آیت‌الله بهجت، 496.
ترکی، هادی جعفر الغانمی (2016). المساحمه بالجریمه بالوسیله المساعده، جامعة بغداد - کلیة القانون - قسم القانون العام.
توکلیان، محمد (1396). بررسی تطبیقی سببیت در قتل در حقوق کیفری ایران و آمریکا. پایان‌نامه کارشناسی ارشد. دانشگاه آزاد شاهرود.
 ثروت، جلال (1994). نظم القسم العام فى قانون العقوبات، الجزء ألاول، نظریة الجریمة، دار المطبوعات الجامعیة، رقم 121.
چهکندی، علی (1388). ضمان ناشی از اجتماع مباشر و سبب و مبنای حقوقی آن. مجله پژوهش‌های اعتقادی کلامی (علوم اسلامی). دوره چهار. شماره ۱۳.
حاجی‌ده‌آبادی، احمد (1390). «استناد و نقش آن در شرکت در جرم». نشریه تحقیقات حقوقی دانشگاه شهید بهشتی. دوره ۱۴. شماره ۵۳.
حاجی‌ده‌آبادی، احمد (1395). ترجمه، شرح و تعلیقه مبانی تکمله‌المنهاج. تهران: نشر میزان.
حاجی‌ده‌آبادی، احمد؛ عسگری‌مروت، علی (1398). «ترک فعل در جنایات غیرعمدی از معیار تا مصداق». پژوهش حقوق کیفری. سال هشتم. شماره ۲۹.
حامدعباس، زینب (2025). ارکان الجریمه (العقوبات العام). کلیه المستقبل الجامعه، قسم القانون.
حبیبی‌تبار، محمود (1397). چالش‌های رابطه استناد در حقوق کیفری ایران. رساله دکتری دانشکدگان فارابی دانشگاه تهران.
حسینی شیرازی، سید محمد (1409). الفقه. ج 90. بیروت: نشر دارالعلوم.
حسینی عاملی، سید جواد بن محمد (1419). مفتاح الکرامۀ فی شرح قواعدالعلامـه. ج 18. قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
حمدامین ابراهیم، هیمن (1399). بررسی رابطه سببیت در قتل در حقوق کیفری عراق و ایران. پایان‌نامه کارشناسی ارشد، استاد راهنما: افشین عبداللهی، دانشگاه کردستان.
حیدری، عباسعلی (1387). «تحلیلی بر عوامل و موجبات ضمان دیه». مجله فقه و مبانی حقوق. شماره ۱۳.
خوانساری، سید احمد (بی‌تا). جامع المدارک فی شرح مختصر المنافع، جلد 6، قم: مکتبة الصدوق.
خویی، سید ابوالقاسم (1428). مبانی تکمله‌المنهاج. قم: انتشارات ستاره.
خویی، سید ابوالقاسم (1397). مبانی تکمله‌المنهاج. ترجمه علی مددی. قم: انتشارات حقوق اسلامی.
الدره، ماهر عبد شویش. (2009). شرح قانون العقوبات القسم الخاص، القاهره: العاتک لصناعه الکتاب.
دشتی، محمد (1400). ترجمه نهج‌البلاغه. قم: نشر حبیب.
رستمی، هادی و شعبانی‌کندسری، هادی (1395). «احراز رابطه سببیت در فرض مداخله عوامل گوناگون در جنایات و مسئولیت مدنی (با تأکید بر قانون مجازات اسلامی 1392)». پژوهشنامه حقوق کیفری گیلان. سال ۴. شماره ۱۵.
ساجت ازرک زوامل، مجید (1400). سبب و مباشر در علت مستقیم جرم مطالعه‌ای تطبیقی بین حقوق عراق و فقه اسلامی، استاد راهنما مهدی میرداداشی، مقطع کارشناسی ارشد، جامعه المصطفی العالمیه.
سبزیان‌فرد، شهرام (1397). بررسی مسئولیت کیفری ناشی از فعل غیر در فضای سایبر. پایان‌نامه کارشناسی ارشد. دانشگاه آزاد واحد بندرعباس.
السبعاوی، مجید خضر أحمد. (2015) إشکالیه السببیه فی وقائع الجریمه دراسه مقارنه، الکتاب الاول، مصر- الامارات، دار الکتب القانونیه، دار شتار للنشر.
السبعاوی، مجید خضر احمد (1999). الرابطة السببیة فی القانون الجنائی، دراسة تحلیلیة تطبیقیة، رسالة ماجستیر مقدم الى کلیة القانون جامعة بغداد.
شاکری، ابوالحسن و مرادی‌کندلاتی، اسفندیار (1388). «بررسی امکان ارتکاب قتل عمدی از طریق ترک فعل در فقه و حقوق کیفری»، فقه و مبانی حقوق اسلامی، دفتر اول.
شکری، رضا (1395). قانون مجازات اسلامی در نظم حقوقی کنونی. تهران: نشر مهاجر.
شهید ثانی (1374). شرح لمعه، کتاب القصاص، بیروت، دارالمعارف.
شیخ طوسی، ابوجعفر محمد بن حسن (بی‌تا)، الخلاف، جلد ۵، قم: موسسه نشر اسلامی.
صادقی، محمدهادی (1393). «اجتماع سبب و مباشر در قانون مجازات اسلامی 1392». مجله مطالعات حقوقی دانشگاه شیراز. دوره ۲. شماره ۶.
صادقی، محمدهادی (1394). حقوق جزای اختصاصی 1 (جرائم علیه اشخاص). تهران: نشر میزان.
صادقی، محمدهادی (1395). جبران خسارت در جنایات. تهران: نشر میزان.
صادقی، محمدهادی و میرزایی، محمد (1398). «ماهیت رابطه استناد و معیار احراز آن». مجله مطالعات فقه و حقوق اسلامی. سال یازدهم. شماره ۲۱. سمنان: دانشگاه سمنان.
صباح منصور عیال (1399). نقش سبب در تحقق نتیجه مجرمانه مطالعه تطبیقی میان حقوق عراق و لبنان، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، استاد راهنما سید محمد حسنی، قم: جامعه المصطفی العالمیه.
طباطبایی، سید علی (1419 ق). ریاض المسائل، جلد 2، قم، مؤسسه نشر اسلامی.
عابدینی مطلق، کاظم (1392). نهج الفصاحه. قم: نشر ندای دوست.
عبدالحمید، نظام‌الدین. ( 1975). جنایۀ القتل العمد فی الشریعۀ الإسلامیۀ و القانون الوضعی، پایان‌نامه ارشد، دانشگاه بغداد، دار الرسالۀ للطباع.
عبدالصاحب عبدة الکریم الربیعی، حسین (2025). جرائم الاعتداء على حق الانسان فی التکامل الجسدی، الطبعة الأولى، العراق، جامعة سیحان.
عبدالمالک، جندی. (1932). الموسوعه الجنائیه، جزء 5-1، القاهره، مطبعه دار کتب المصریه.
عبید، رؤوف. (1985). جرائم الاعتداء علی الاشخاص و الاموال، القاهره، چاپ 8، دار الفکر العربی.
علیدوست، ابوالقاسم و بای، حسینعلی (1391). معیار ضمان. فقه اهل بیت†. سال ۱۸. شماره ۷۱-۷۰.
غلامی، حمید (1404). مسئولیت مدنی در عراق، مصر و تونس. بی‌نا.
فارسی، محسن (1360). نهج‌البلاغه در سخنان علی†. تهران: نشر امیرکبیر.
فاضل هندی (1405). کشف‌اللثام، جلد ۲، قم: منشورات مکتبه آیت‌الله‌العظمی مرعشی نجفی.
فروغی، فضل‌الله، باقرزاده‌گان، امیر و میرزایی، محمد (1395). «واکاوی فقهی- حقوقی احکام وضعی- تکلیفی ترک فعل با توجه به رابطه استناد». فصلنامه پژوهش‌های فقه و حقوق اسلامی. سال ۱۱. شماره ۴۵.
فلاح، علی (1395). کمک حافظه حقوق مدنی. تهران: نشر دوراندیشان.
قربانپور، امیرمهدی (1385). «تقصیر و رابطه سببیت در نظام مسئولیت مدنی». مجله حقوقی دادگستری. شماره ۵۴.
گنجی، مریم (1398). «معیارهای تشخیص و مصادیق سبب اقوی از مباشر در قوانین جزایی و فقه». فصلنامه بین‌المللی قانون یار. دوره ۳. شماره ۱۲.
مبین، حجت (1390). نظریه قابلیت استناد. تهران: انتشارات دانشگاه امام صادق†.
محقق حلی، نجم­الدین (1403ق). شرایع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، تهران: انتشارات استقلال.
محمد أحمد، حسان الدین (1995). المساعدة على ارتکاب الجریمة، دراسة مقارنة، دارالنهضة العربیة، الطبعة األولى، رقم 5.
المشهدانی، مروان عضید عزت (2020). «العلاقة السببیة بین الخطأ والضرر فی القانون المدنی العراقی»-دراسة مقارنة-، المشکاة فی الاقتصاد التنمیة و القانون، دوره ۵، شماره ۲.
مکی عاملی (شهید ثانی)، زین الدین بن علی (1417). مسالک الافهام، جلد 12، قم: نشر موسسه معرف اسلامی.
منصورآبادی، عباس (1394). حقوق کیفری عمومی 1. تهران: نشر میزان.
مؤمنی، خسرو (1395). «کیفیت مسئولیت عوامل متعدد زیان (نقد مواد 526، 533 و 535 ق.م.ا.1392)». مطالعات فقه و حقوق اسلامی. سال ۸. شماره ۱۴.
نجفی، محمدحسن (1367 ش.). جواهرالکلام، تهران، دارالکتب الاسلامیه.
حسنی، محمود نجیب (1386). رابطه سببیت در حقوق کیفری. ترجمه سید علی عباس نیای زارع. مشهد: دانشگاه علوم اسلامی رضوی.
نرم‌افزار گنجینه استفتائات قضایی (نسخه دوم) (1390). قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی قضا.
نمور، محمد سعید (2008). شرح قانون العقوبات: القسم الخاص: الجزء الاول: الجرائم الواقعه علی الاشخاص، چاپ اول، عمان، دار الثقافه للنشر والتوزیع.
الهی‌منش، محمدرضا و مرادی‌اوجقاز، محسن (1392). جرائم علیه اشخاص، تهران: انتشارات مجد.
 واثبة السعدی، داود (1989). قانون العقوبات – القسم الخاص. بغداد: جامعه بغداد.
Martin, Elizabeth. A., (2000), A Dictionary of Law, New York, Oxford University Press. Available at http://www.irhiv.com/index.php?option=com _content &view