گستره حمایتی مقررات کیفری ایران و مصر در حالت ضرورت

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری حقوق کیفری و جرمشناسیِ دانشکده الهیات و معارف اسلامیِ دانشگاه میبد، ایران، میبد

2 استادیار گروه فقه و حقوق اسلامیِ دانشکده الهیات و معارف اسلامیِ دانشگاه میبد، ایران، میبد

3 استادیار گروه حقوقِ دانشکده الهیات و معارف اسلامیِ دانشگاه میبد، ایران، میبد

10.22091/dclic.2025.12323.1049

چکیده

قانون‌گذار ایران در ماده 152 از قانون مجازات اسلامی در خصوص دامنه موضوعی حالت ضرورت، با ذکر دو موضوع «نفس» و «مال» رویکردی محدود و موضوع‌محور (به‌جای موقعیت محور) را اتخاذ نموده است و نسبت به دیگر موضوعات همچون عرض خود و دیگری، سکوت اختیار نموده است. پژوهش حاضر با روش توصیفی‌تحلیلی و با هدف بررسی گستره موضوعی حالت ضرورت در مقررات ایران و انطباق آن با مبانی و مقایسه با مقررات کیفری مصر انجام شده است. به‌عنوان یافته و در مقام تبیین گستره موضوع، با توجه به ادلّه و مبانی، فرد می‌تواند برای صیانت از موضوعات مختلفی همچون، جان و تمامیت جسمانی، عرض، مال خود و یا دیگری و همچنین منافع و مصالح اجتماعی و با یک گزینشگری فردی به این عامل موجهه استناد نماید. قانون جزای مصر با اتخاذ رویکرد موقعیت‌محور و با بیان کلی «محافظت از خود»، رویکرد موسعی را برگزیده است و آن را محدود به موضوع خاصی نکرده است. این رویکرد کلی‌نگرانه به قانون‌گذار مصر این امکان را داده است تا با انعطاف بیشتری به مسائل حالت ضرورت بپردازد و درعین‌حال، قضات را در تفسیر و تطبیق قانون با شرایط خاص هر پرونده آزاد بگذارد. این تفاوت در رویکرد دو نظام حقوقی نشان‌دهنده اختلاف در نگرش به مفهوم حالت ضرورت و حدود آن است. درحالی‌که ایران با تأکید بر جنبه‌های خاص، سعی در ایجاد چارچوب‌های مشخص و محدود دارد، مصر با رویکردی کلی‌تر، فضای بیشتری برای تفسیر قضایی و انعطاف در برخورد با موارد مختلف فراهم می‌کند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

The Protective Scope of the Criminal Regulations of Iran and Egypt in Case of Necessity

نویسندگان [English]

  • Saeed Abdollahyar 1
  • Seyed Ahmad Mirkhalili 2
  • Seyed Mostafa Mirmohamadi Meybodi 3
  • Nafiseh Motavalizadeh Naeini 3
1 PhD Student, Department of Criminal Law and Criminology, Faculty of Theology and Islamic Studies, Meybod University, Iran, Meybod
2 Assistant Professor, Department of Islamic Jurisprudence and Law, Faculty of Theology and Islamic Studies, Meybod University, Iran, Meybod,
3 Assistant Professor, Department of Law, Faculty of Theology and Islamic Studies, Meybod University, Iran, Meybod
چکیده [English]

In Article 152 of the Islamic Penal Code regarding the subject scope of the state of necessity, the Iranian legislator has adopted a limited and subject-oriented (instead of situation-oriented) approach, by mentioning the two subjects of "self" and "property", and remained silent on other issues, such as one’s honor and that of others. The current research was carried out with the descriptive-analytical method and with the aim of studying the subject scope of the state of necessity in Iranian regulations and its compliance with the basics and comparison with Egyptian criminal regulations. As a finding and in explaining the scope of the subject, considering the evidence and foundations, a person can rely upon this justifying factor for the protection of various subjects such as life and physical integrit, honor, one’s or another’s property, as well as social interests and benefits, and with an individual selectivity. The Egyptian Penal Code, adopting a situation-based approach and using the general term “self-defense” has chosen a broad approach and has not limited it to a specific subject. This holistic approach has allowed the Egyptian legislator to address issues of necessity with greater flexibility, and at the same time, leave judges free to interpret and apply the law to the specific circumstances of each case. This difference in the approach of the two legal systems indicates a disagreement in attitude towards the concept of a state of necessity and its limits. While Iran, by emphasizing specific aspects, seeks to establish clear and limited frameworks, Egypt, with a more general approach, provides more room for judicial interpretation and flexibility in dealing with various cases.

کلیدواژه‌ها [English]

  • State of necessity
  • public interest
  • individual and collective interests
  • justification for committing a crime
  • prevention of danger

مراجع

قرآن کریم
موسوی خمینی، سید روح الله (1422)، استفتاءات (امام خمینی)، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
 ابن تیمیه، احمد بن عبدالحلیم (1391)، در تعارض العقل و النقل، تحقیق: محمد رشاد سالم، ریاض: دارالکنوز العربیة.
 ابن حزم، علی بن احمد (بی‌تا)، المحلی، تحقیق: احمد محمد شاکر، جلد 7، بیروت: دارالآفاق الجدیدة.
ابن منظور، محمد بن مکرم (1119)، لسان العرب، جلد 4-1، قاهره: دارالمعارف.
بهنـام، رمـسیس (1997)، النظریـة العامـة للقـانون الجنـائی، اسکندریه: منشاه المعارف.
جوادی آملی، عبدالله (1388)، تفسیر تسنیم، جلد ۱۵، چاپ دوم، قم: اسرا.
حر عاملی، محمد بن حسن (1409)، وسائل الشیع، جلد ۱۵، قم: مؤسسه آل البیت‰.
الحسن، عبد العزیز (2025)، «تقدیم المساعدة أو الإغاثة وحالة الضرورة فی القانون الجنائی الإماراتی والمقارن»، مجلة جامعة الإمارات للبحوث القانونیة، العدد المئة.
حسنی، هاشم معروف (1411)، تأریخ الفقه الجعفری، قم: دار الکتاب الإسلامی.
حمیری، نشوان بن سعید (1420)، شمس العلوم و دواء کلام العرب من الکلوم، جلد ۶، بیروت: دار الفکر المعاصر.
 خواجوئی، محمداسماعیل (1413)، الفوائد الرجالیة (للخواجوئی)، مشهد: مجمع البحوث الإسلامیة.
رحمانی، محمد (1376)، «قواعد فقهی (3) قاعده اضطرار»، فقه اهل بیت، شماره 9.
 زحیلی، وهبة (2005)، الفقه الإسلامی و أدلته، دمشق: دارالفکر.
شاذلی، سید بن قطب بن ابراهیم  (1412)، فی ظلال القرآن، جلد 3، چاپ هفدهم، قاهره: دارالشرق.
سیفی مازندرانی، علی‌اکبر (1417)، دلیل تحریر الوسیلة - الستر و الساتر، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینیŠ.
اشرف توفیق، شمس‌الدین (1999)، مبادی القانون الجنایی الدولی، قاهره: دارالنهضه العربیه.
شمس ناتری، محمدابراهیم و عبدالله یار، سعید (1390)، حالت ضرورت و دفاع مشروع، تهران: مجد.
صافی گلپایگانی، لطف‌الله (1416)، هدایة العباد، قم: دار القرآن الکریم.
صدوق، محمّد بن علی بن بابویه (1413)، من لا یحضره الفقیه، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
طباطبایی، سید محمدحسین (1417)، المیزان فی تفسیرالقرآن، جلد 1، چاپ پنجم، قم: دفتر انتشارات اسلامی.
طباطبایی، سید علی (1422)، ریاض المسائل، چاپ اول، قم: نشراسلامی.
طیب، سید عبدالحسین (1378)، اطیب البیان فی تفسیرالقرآن، جلد 2، چاپ دوم، تهران: اسلام.
غزالی، ابوحامد محمد (1417)، المستصفی من علم الاصول، جلد 2، تحقیق: محمد بن سلیمان الاشقر، بیروت: مؤسسه الرسالة.
فاضل هندی، محمدبن حسن (1416)، کشف اللثام والابهام عن قواعدالاحکام، جلد 10، بی‌جا، قم: دفتر انتشارات اسلامی.
فتحی سرور، احمد (2018)، القانون الجنائی: القسم العام، اسکندریه: دار المطبوعات الجامعیه.
قبله‌ای خویی، خلیل (1380)، قواعد فقه-بخش جزا، تهران: سمت.
قرطبی، ابوعبدالله محمد بن احمد (1387)، الجامع لاحکام قرآن، جلد 2، چاپ سوم، قاهره: دارالکتاب العربی.
کلینی، محمد بن یعقوب (1۴07)، الکافی، تهران: دار الکتب الإسلامیة.
عبدالباقی، محمدفؤاد و مالک بن انس (۱۴۰۶). الموطا، جلد ۲–۱،بیروت - لبنان: دار إحیاء التراث العربی.
محمد عبدالله، محمود (2015)، احکام الضرورة فی القانون الجنائی، قاهره: انتشارات‌دار النهضة العربیه.
عبدالمنعم، محمود عبدالرحمان (بی‌تا)، معجم المصطلحات و الألفاظ الفقهیة، جلد 1، قاهره: دارالفضیله.
محی‌الدین عوض، محمد (1981)، القانون الدولی الجنائی، مصر: مطبعه جامعه القاهره.
مرعشی شوشتری، سید محمدحسن (1۴27)، دیدگاه‌های نو در حقوق، تهران: میزان.
مظفر، محمدرضا (1370)، اصول الفقه، جلد 1، قم: مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه.
معین محمد (1377)، فرهنگ معین، جلد 1، چاپ چهارم، تهران: انتشارات امیرکبیر.
مقداد، فاضل (1۴28)، کنزالعرفان فی فقه القرآن، چاپ سوم، قم: نویداسلام.
موسوی اردبیلی، سید عبدالکریم (۱۴۲۷)، فقه الحدود و التعزیرات، جلد 1، چاپ دوم، قم: مؤسسة النشر لجامعة المفید.
موسوی خمینی، سید روح الله، (۱۳۸۵)، تحریر الوسیله، جلد 2، چاپ هفتم، قم: انتشارات دارالعلم.
میبدی، احمد بن ابی سعد رشید الدین (1371)، کشف الاسرار و عده الابرار، جلد 3، تهران: امیرکبیر، چاپ پنجم.
نجفی، محمدحسن (۱۴۰۴)، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، جلد ۳۶-۱۵، چاپ هفتم، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
نجیب حسنی، محمود (1989)، شرح قانون العقوبات: القسم الاعام، القاهرة: دار النهضة العربیة.
نراقی، مولی احمد بن محمدمهدی (۱۴۱۵)، مستند الشیعة فی أحکام الشریعة، جلد ۱۵، چاپ اول، قم: مؤسسه آل‌البیت‰.
نصر، محمد (2022)، «نطاق الضرورة و اختلاف آثارها علی المسئولیة الدولیة و الوطنیة»، المجلة الجنائیة القومیة، المجلد الخامس والستون، العدد الأول.
الیاس، ابراهیم احمد (2017)، «حاله الضروره و اثرها علی المسئولیه الجنائیه فی القانون الدولی الجنائی»، المجله المصریه للقانون الدولی. الثالث و السبعون.
یزدی، محمد (1415)، فقه القرآن (للیزدی)، قم: مؤسسه اسماعیلیان.
مراد، عبدالفتاح (1998)، نظریات القانون الجنائی، اسکندریه: منشاة المعارف.
Berger, L. Benjamin (2002), A Choice Among Values: Theorical and Historical Perspectiveson the Defence Of Necessity, Alberta Law Reviw، Vol. 39 (4).
Bohlander, Michael (2009), Principles of German Law, Oxford and Portland Oregon.
Dubber, Markus (2006), Theories of Crime and Punishment in German Criminal Law، American Journal of Comparative Law.
Lee, Janice (2018), The 2011 Egyptian Revolution and the Defence of Necessity: Case Note on the Award in Unión Fenosa Gas, S. A. v. Egypt, Contemporary Asia Arbitration Journal, Vol. 11.
Robinson, H. Paul (1975), A Theory of Justifification: Societal Harm as a Prerequisite for Criminal Liability, University of Pennsylvania Carey Law School.
آموزه‌های حقوق کیفری کشورهای اسلامی
دوره 2، شماره 2 - شماره پیاپی 6
تابستان 1404
تیر 1404
صفحه 130-149

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار