جنایت بر منفعت و ملاک ثبوت دیه: مطالعه تطبیقی در فقه و حقوق ایران، سودان و یمن

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 انسیه سلیمی، دانشجوی دکترای حقوق کیفری و جرم شناسی، دانشکده حقوق دانشگاه قم، ایران، قم

2 استاد گروه حقوق کیفری و جرم شناسیِ دانشکده حقوق دانشگاه قم، ایران، قم

10.22091/dclic.2025.12351.1051

چکیده

جنایت بر منافع یکی از اقسام جنایات مادون‌نفس است که تعیین گستره و ملاک ثبوت قصاص یا دیه در آن‌ها، از دیدگاه مذاهب مختلف و میزان مطابقت آن با حقوق کشورهای اسلامی که در تدوین قوانین خود به شریعت ملتزم شده‌اند، از اهمیت بسزایی برخوردار است. در این راستا پژوهش پیش رو با روش توصیفی- تحلیلی و با رویکرد تطبیقی، به بررسی جایگاه جنایت بر منافع، احکام و گستره آن‌ها و ملاک تعیین دیه در فقه و حقوق کیفری ایران، سودان و یمن پرداخته است. یافته‌های پژوهش بر این اساس استوار است که قانون مجازات اسلامی ایران در پیروی از آرای فقهای امامیه، مطابقت حداکثری دارد و قانون‌گذار سعی بر آن داشته است تا با تکیه‌برمبنای روایی موجود در باب منافع، دیه آن‌ها و حدودوثغورشان را در قانون تدوین نماید و دیدگاه برخی از فقهای امامیه در جاری دانستن قاعده دیه اعضای منفرد و زوج را در منافع نپذیرفته است. قانون جرائم و مجازات‌های یمن با وجود اکثریت شافعی و زیدی مذهب، به فقه حنفیه گرایش دارد و ملاک ثبوت دیه در منافع را تفویت منفعت یا جمال عنوان نموده است؛ اما قانون جنایی سودان با وجود اعتقاد مردم به مذهب مالکی، برمبنای مذهب خاصی تدوین نشده است و در باب دیه منافع نیز ملاک مشخصی را ارائه نمی‌دهد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Crime against the Benefit and Criterion for Proof of Diya: A Comparative Study in Jurisprudence and Iranian Law, Sudan and Yemen

نویسندگان [English]

  • Ensieh Salimi 1
  • Rohollah Akrami 2
1 Ph.D Student in Criminal Law and Criminolog, Faculty of Law. Qom University, Iran, Qom
2 Professor, Department of Criminal Law and Criminology, Faculty of Law, Qom University, Iran, Qom
چکیده [English]

Crime against benefit is one of the types of non-fatal crimes against the person that determining the scope and criterion for proof of Qisas and Diya in them, from the point of view of different religions and the mount of its compliance with the laws of Islamic countries that are committed to the Sharia in codifying their laws, is important. In this regard, current research, with a descriptive-analytical method and with a comparative approach, precepts and their scope, and the criterion for determining Diya in jurisprudence, criminal law of Iran, Sudan and Yemen. The research findings are based on this that Iranian Penal Code has maximum conformity in following the opinions of Imamiya jurists and the legislator, by relying on the existing Hadith basis in benefit section, has tried to codify the amount of their Diya, and has not accepted the view of some Imamiya jurists about the validity of the rule of single and couple body parts in benefits. The Yemeni Crimes and Punishment code, despite the majority of Shafi'i and Zaidi schools of thought, tends towards Hanafi jurisprudence and has stated the criterion for establishing Diya in benefits as the loss of benefit or beauty. However, the Sudanese Penal Code, despite the people's belief in the Maliki school of thought, is not based on a special religious sect and does not provide a specific criterion for Diya in benefits.

کلیدواژه‌ها [English]

  • crime against profit
  • Diya
  • Islamic jurisprudence
  • Iranian criminal law
  • Sudanese criminal law
  • Yemeni criminal law
قرآن کریم
جعفری لنگرودی، محمدجعفر (1401). مبسوط در ترمینولوژی حقوق، چاپ نهم، تهران: گنج دانش.
معین، محمد (1387). فرهنگ فارسی، چاپ اول، تهران: فرهنگ نما.
ابن‌عابدین، محمدامین بن عمر (1987 م). رد المختار علی الدر المختار، چاپ دوم، بیروت: دارالفکر.
ابن‌قدامه، احمد بن محمد (1405 ق). المغنی، مصر: مکتبه القاهره.
ابن مفتاح، ابی القاسم (1440 ق). منتزع المختار من الغیث المدرار (شرح الازهار). چاپ اول، صنعاء: مکتبه الاهل البیت‰.
ابن‌مفلح، برهان‌الدین (1418 ق). المبدع فی شرح المقنع، چاپ اول، بیروت: دارالکتب العلیمه.
ابن منظور، محمد بن مکرم (1414 ق). لسان العرب، چاپ سوم، بیروت: دارالصادر.
ادریس، احمد (1986 م). الدیه بین العقوبه و التعویض فی الفقه السلامی المقارن. چاپ اول، بیروت، لبنان: مکتبه الهلال.
ابوحسان، محمد (1987 م). احکام الجریمه و العقوبه فی فقه الاسلامیه، چاپ اول، اردن: مکتبه المنار.
اطفیش، محمد بن یوسف (1405 ق). شرح النیل شفاء العلیل، چاپ سوم، بیروت: مکتبه الارشاد.
الانصاری، احمد بن زکریا (بی‌تا). الغرر البهیه فی شرح البهجه الوردیه، بی‌جا: المطبعه المیمنیه.
الباجی، سلیمان بن خلف (1332 ق). المنتقی شرح الموطا، چاپ اول، مصر: مطبعه السعاده.
البهوتی، حسن بن ادریس (1982 م). کشاف القناع عن متن الاقناع، بیروت: دارالکتب العلمیه.
بیهقی، ابوبکر (1424 ق). السنن الکبرى؛ بیروت: دارالکتب العلمیه.
الجندی، حسنی (1411 ق). شرح القانون الجرائم و العقوبات الیمنی، صنعاء: منشورات جامعه الصنعاء.
حر عاملی، محمد بن حسن (1414 ق). وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه، چاپ دوم، قم: مؤسسه  آل‌البیت‰.
حسینی‌شیرازی، سید محمد (بی‌تا). الفقه (کتاب الدیات). چاپ اول، بی‌جا: دارالقرآن الکریم.
حسینی‌عاملی، سید محمدجواد (بی‌تا). مفتاح الکرامه فی شرح قواعد العلامه، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
الحطاب (الطرابلسی). محمد بن عبدالرحمن (1412 ق). مواهب الجلیل فی شرح مختصر خلیل، چاپ سوم، بیروت: دارالفکر.
خمینی، سید روح‌الله (بی‌تا). تحریرالوسیله، چاپ دوم، قم: دارالعلم.
خوانساری، سید احمد (1366 ق). جامع المدارک، چاپ دوم، قم: اسماعیلیان.
خویی، سید ابوالقاسم (1422 ق). مبانی تکمله‌المنهاج، چاپ اول، قم: مؤسسه  احیاء آثار الامام الخوییŠ.
الدردیر، احمد بن محمد (1420 ق). اقرب المسالک لمذهب الامام المالک، نیجیریا: مکتبه ایوب.
الدسوقی، محمد (بی‌تا). حاشیه الدسوقی علی مختصر المعانی، بی‌جا: المکتبه العصریه.
الرملی، شمس‌الدین محمد (1404 ق). نهایه المحتاج الی شرح المنهاج، بیروت: دارالفکر.
زحیلی، وهبه (1419 ق). الفقه لاسلامی و ادلته، چاپ چهارم، بیروت: دارالفکر.
الزرقانی، عبدالباقی (1422 ق). شرح الزرقانی على مختصر سیدی خلیل، بیروت: دارالکتب العلمیه.
الزیلعی، فخرالدین (1313 ق). تبیین الحقائق شرح کنز الدقائق وحاشیه الشّلبی، چاپ اول، قاهره: المطبعه الکبری الأمیریه.
سبزواری، سید عبد الاعلی (1413 ق). مهذب الاحکام فی بیان الحلال والحرام، چاپ چهارم، قم: مؤسسه  المنار.
السرخسی، شمس الدین (1406 ق). المبسوط، چاپ سوم، بیروت: دارالمعرفه.
السمرقندی، علاءالدین (1405 ق). تحفه الفقها، چاپ اول، بیروت: دارالکتب العلمیه.
السیوطی، مصطفی (بی‌تا). مطالب اولی النهی فی شرح غایه المنتهی، بی‌جا.
الشربینی، شمس الدین محمد (1421 ق). مغنی المحتاج الی معرفه معانی الفاظ المنهاج، چاپ دوم، بیروت: دارالفکر.
الشوکانی، محمد بن عبدالله (1413 ق). نیل الاوطار، چاپ اول، مصر: دارالحدیث.
 (شهید اول)  (بی‌تا). القوائد و الفوائد، چاپ اول، قم: مکتبه المفید.
مکی عاملی، محمد بن جمال‌الدین (1410 ق). اللمعه الدمشقیه فی فقه الامامیه، چاپ اول، بیروت: دارالتراث- الدار الاسلامیه.
جبعی عاملی، زین‌الدین بن علی(شهید ثانی)  (1410 ق). الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه، چاپ اول، قم: داوری.
جبعی عاملی، زین‌الدین بن علی (1413 ق). مسالک الافهام فی شرح شرائع الاسلام، چاپ اول، قم: مؤسسه  المعارف الاسلامیه.
الشیبانی، قادر بن عمر (1403 ق). نیل المآرب بشرح دلیل الطالب، چاپ اول، کویت: مکتبه الفلاح.
صدوق، علی بن حسین (1413 ق). من لایحضره الفقیه، چاپ دوم، قم: انتشارات اسلامی.
طوسی، ابوجعفر (1387 ق). المبسوط فی الفقه الامامیه، چاپ سوم، تهران: المکتبه المرتضویه.
طوسی، ابوجعفر (1400 ق). النهایه فی مجرد الفقه و الفتاوی، چاپ دوم، بیروت: دارالکتاب العربی.
طوسی، ابوجعفر (1407 ق). تهذیب الاحکام، چاپ چهارم، تهران: دارالکتب الاسلامیه.
طوسی، ابوجعفر (1420 ق). الخلاف، چاپ دوم، قم: مؤسسه  النشر الاسلامی.
شیرازی، ابراهیم بن علی (1422 ق). المهذب فی فقه الامام الشافعی، چاپ دوم، بیروت: دارالشامیه.
طباطبایی، سید علی بن محمد (1418 ق). ریاض المسائل فی بیان احکام الشرع بالدلائل، چاپ اول، قم: مؤسسه  آل‌البیت‰.
الطحاوی، ابوجعفر (1318 ق). مختصر الطحاوی، بیروت: داراحیاء المعارف.
العدوی، علی بن احمد (1412 ق). حاشیه العدوی علی کفایه الطالب الربانی، چاپ اول، بیروت: دارالکتب العلمیه.
حلی، حسن بن یوسف (1413 ق). قواعد الاحکام فی معرفه الحلال و الحرام، چاپ اول، قم: دفتر انتشارات اسلامی.
حلی، حسن بن یوسف (1420 ق). تحریر الاحکام الشرعیه علی مذهب الامامیه، چاپ اول، قم: مؤسسه  امام صادق†.
عمر یوسف، یس (1996 م). النظریه العامه للقانون الجنایی سودانی لسنه 1991، چاپ دوم، بیروت: دار المکتبه الهلال.
العمری، عیسی و العانی، محمد شلال (1423 ق). فقه العقوبات فی الشریعه الاسلامی، چاپ دوم، اردن: دار المسیره.
العنسی، احمد بن قاسم (1366 ق). التاج المذهب لاحکام المذهب، الصعده: مطابع المصطفی الحدیثه.
العوا، محمد سلیم (بی‌تا). اصول النظام الجنایی الاسلام: دارالمعارف.
العوده، عبدالقادر (بی‌تا). التشریع الجنایی الاسلامی مقارناً بالقانون الوضعی، بیروت: دارالکتب العربی.
العینی، بدرالدین (1420 ق). البنایه فی شرح الهدایه، چاپ اول، بیروت: دارالفکر.
الغنیمی، عبد الغنی (1993 م). الباب فی شرح الکتاب، بیروت: مکتبه العلمیه.
فاضل‌اصفهانی، محمد بن حسن (1416 ق). کشف اللثام عن قواعد الاحکام، چاپ اول، قم: دفتر انتشارات اسلامی.
فاضل‌لنکرانی، محمد (1418 ق). تفصیل الشریعه فی شرح تحریر الوسیله، چاپ اول، قم: مرکز فقهی ائمه اطهار‰.
فتحی‌بهنسی، احمد (1409 ق). الدیه فی الشریعه الاسلامی، چاپ چهارم، مصر: دارالشروق.
فخرالمحققین، محمد بن حسن (1387 ق). ایضاح الفوائد فی شرح اشکالات القواعد، چاپ اول، قم: اسماعیلیان.
فیروزآبادی، نجم الدین (بی‌تا). القاموس المحیط، بیروت: دارالمعرفه.
القرافی، شهاب الدین احمد (1994 م). الذخیره، چاپ اول، بیروت: دارالغرب الاسلامی.
القرطبی، احمد بن الرشید (1409 ق). بدایه المجتهد و نهایه المقتصد، چاپ نهم، بیروت: دارالمعرفه.
الکاسانی، ابوبکر بن مسعود (1405 ق). بدائع الصنایع فی ترتیب الشرائع، چاپ اول، بیروت: دارالکتب العلمیه.
کلینی، یعقوب بن اسحاق (1348). الکافی، تحقیق: علی اکبر غفاری، چاپ سوم، تهران: دارالکتب الاسلامیه.
مرکز تحقیقات فقهی و حقوقی قوه قضاییه  (مهر و آبان 1383).  گنجینه استفتائات قضایی (نرم افزار)، قم: مجله دادرسی، شماره 46 .
مالک بن انس، سحنون، عبدالسلام بن سعید (1323 ق). المدونه الکبری، جلد ۱۶، مصر: مطبعة السعادة بجوار محافظه.
الماوردی، محمد بن حبیب (1409 ق). الاحکام السلطانیه و الوالایات الدینیه، چاپ اول، کویت: مکتبه دار ابن قتیبه.
الماوردی، محمد بن حبیب (1419 ق). الحاوی الکبیر فی فقه مذهب الإمام الشافعی، چاپ اول، بیروت: دارالکتب العلمیه.
المتقی‌الهندی، علی بن حسام (بی‌تا). کنز العمال فی سنن الاقوال و الافعال، بی‌جا: مؤسسه  الرساله.
محقق اردبیلی، مولی احمد (1416 ق). مجمع الفائده و البرهان فی شرح اشاد الاذهان، چاپ اول، قم: دفتر انتشارات اسلامی.
محقق حلی، نجم الدین (1408 ق). شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، چاپ دوم، قم: اسماعیلیان.
محمد جمال، علی حسن (2009 م). الجرایم المهدره لعصمه الدماء فی القانون الجرائم و العقوبات الیمنی، اطروحه للدکتوراه: کوالالامپور، دانشگاه مالایا.
مدنی کاشانی، رضا (1410 ق). کتاب القصاص، قم: مؤسسه  نشر الاسلامی.
المرغینانی، أبی بکر بن عبد الجلیل (بی‌تا). الهدایه فی شرح بدایه المبتدی، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
معلوف، لوییس (1956 م). المنجد فی اللغه، چاپ هجدهم، بیروت: الکاثولیکیه.
وزاره الاوقاف و الشئون الاسلامیه (1404 ق). الموسوعه الفقهیه، چاپ دوم، الکویت: ذات السلاسل.
الموصلی الحنفی، ابن مودود (1395 ق). الاختیار لتعلیل المختار، چاپ سوم، بیروت: دار المعرفه.
النجدی، عبدالرحمن (1397 ق). حاشیه الروض المربع شرح زاد المستنقع، چاپ اول، بی‌جا: مکتبه المشهور الضامن.
نجفی، محمد بن حسن (1404 ق). جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
النحوی، حسن بن محمد (1427 ق). تذکره الفاخره فی فقه العتره الطاهره، چاپ اول، صنعاء: مرکز التراث و البحوث الیمنی.
النووی، محی الدین بن شرف (1421 ق). المجموع شرح المهذب، چاپ اول، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
الهارونی الحسنی، احمد بن الحسین (1427 ق). شرح التجرید فی الفقه الزیدی، چاپ اول، صنعاء: التراث و البحوث الیمنی.