معادله جهل و شبهه در حقوق کیفری ایران، فقه امامیه و رویه قضایی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه حقوق کیفری و جرم‌شناسی، دانشکده حقوق دانشگاه قم، ایران، قم

2 دانشجوی دکتری حقوق کیفری و جرم‌شناسی، دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه مازندران، ایران، مازندران

چکیده

در مواردی که شرایط مسئولیت کیفری در مرتکب جرم احراز شود، اِعمال کیفر را در پی خواهد داشت. اما، گاهی اوقات به دلیل جهل و یا شبهه‌ای که برای مرتکب جرم یا دادرس ایجاد می‌شود، در تحقق مسئولیت کیفری تردید به وجود می‌آید. در این صورت، عالم بودن در مقابل جاهل بودن قرار می‌گیرد تا در خصوص کسانی که در فرآیند دادرسی کیفری مدعی جهل و یا شبهه می‌شوند، قضاوت گردد. در این راستا، تلقی یکسان از مفهومِ جهل و شبهه در مواد قانونی و میزان تأثیرگذاری آن‌ها در سقوط کیفرهای مختلف ممکن است باعث بی‌تعادلی در اجرای عدالت شود، درحالی‌که شناساییِ دقیق و ایجاد تعادل بین جهل و شبهه منجر به پیامدهایی خواهد شد که خروجی آن ازلحاظ مسئول شناختن مرتکب پُراهمیت است. باوجوداین، در برخی مواد قانونی که مرتبط با مسئولیت کیفری، جرائم شرعی و یا ادله اثبات آن‌ها می‌باشند، نه‌تنها توازنی بین مفاهیم یادشده برقرار نشده، بلکه بررسی آرای دادگاه‌های کیفری حاکی از اختلاف‌نظرهایی درباره جهل و شبهه است. ازاین‌رو، نوشتار حاضر با تکیه‌بر روشی توصیفی‌ـ‌تحلیلی درصدد برآمده است که جایگاه نامتوازن جهل و شبهه را در موضوع‌های یادشده ترسیم و راه‌کارهایی نظیر ارائه ضابطه برای تمییز شبهه را به قانون‌گذار ایرانی پیشنهاد کند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

The equation of ignorance and doubt in Iranian criminal law, islamic jurisprudence and judicial procedure

نویسندگان [English]

  • َAmir Etemadi 1
  • Mehran Zalipoor Modab 2
1 Assistant Professor, Department of Criminal Law and Criminology, University of Qom, Iran, Qom
2 Ph.D. Student in Criminal Law, Faculty of Law and Political Sciences, Mazandaran University, Iran, Mazandaran
چکیده [English]

In cases where the conditions of criminal responsibility are met in the perpetrator of the crime, punishment will follow. But sometimes, due to ignorance or doubt that is created for the perpetrator of the crime or the judge, there is uncertainty in the realization of criminal responsibility. In this case, being knowledgeable is compared to being ignorant in order to judge those who claim ignorance or doubt in the criminal proceedings. In this regard, the same perception of the concept of ignorance and doubt in legal articles and their impact on the fall of different punishments may cause an imbalance in the administration of justice, while the accurate identification and balancing of ignorance and doubt will lead to consequences that its output in terms is important in terms of being responsible for the perpetrator. Nevertheless, in some legal articles which are related to criminal responsibility, religious offences and its criminal evidence, not only a balance has not been established between the mentioned concepts, but the examination of the decisions of the criminal courts indicates differences of opinion about ignorance and doubt. Therefore, based on descriptive-analytical method, this article aims to draw the unbalanced position of ignorance and doubts in mentioned issues and to propose solutions such as providing a criterion for distinguishing doubt to the Iranian legislator.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Ignorance
  • doubt
  • rule of Dare
  • criminal liability
  • religious offences
  • criminal evidence
فارسی و عربی
«مجموعه آرای قضایی دادگاه‌های تجدیدنظر استان تهران (کیفری)»، (۱۳۹۶). چاپ اول، تهران: مرکز مطبوعات و انتشارات قوه قضائیه.
«مجموعه آرای قضایی شعب دیوان عالی کشور (کیفری)»، (۱۴۰۱)، چاپ اول، تهران: مرکز مطبوعات و انتشارات قوه قضائیه.
«مذاکرات و آرای هیأت عمومی دیوان عالی کشور (کیفری)»، (۱۳۸۵). چاپ اول، تهران: اداره نشر وحدت رویه دیوان عالی کشور.
اردبیلی، احمد بن محمد، (۱۴۰۳ ق). مجمع الفائدة و البرهان فی شرح إرشاد الأذهان، چاپ اول، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
 اردبیلی، محمدعلی، (۱۳۹۲). حقوق جزای عمومی، ج ۲، چاپ بیست‌وهشتم، تهران: انتشارات میزان.
اصفهانی، مجلسی اوّل، محمّد تقی، (۱۴۰۶ ق). روضة المتقین فی شرح من لا یحضره الفقیه، چاپ دوم، قم: مؤسسه فرهنگی اسلامی کوشانبور.
اعتمادی، امیر و زالی‌پور مداب، مهران، (1401). «شهادت کذب در نظام‌های کیفری ایران، انگلستان و وِیلز»، دو فصلنامه حقوق تطبیقی، دوره 9، شماره 1.
اعتمادی، امیر، (۱۴۰۰). حقوق کیفری اختصاصی، جرائم مالی، ج ۲: سرقت، چاپ اول، تهران: بنیاد حقوقی میزان.
اعتمادی، امیر، (۱۴۰۱). حقوق کیفری اختصاصی، جرائم مالی: کلاهبرداری و خیانت در امانت، ج ۱، چاپ دوم، تهران: بنیاد حقوقی میزان.
 امیدی، جلیل، (1382). «قاعده درأ و تفسیر نصوص جزایی، مجله مقالات و بررسی‌ها»، تهرران: دانشکده الهیات دانشگاه تهران: دفتر 73.
آقایی‌نیا، حسین و رستمی، هادی، (۱۴۰۰). جرائم علیه مصالح عمومی کشور، چاپ اول، تهران: بنیاد حقوقی میزان.
 پژوهشگاه قوه قضاییه، «مجموعه آرای قضایی شعب دیوان عالی کشور (کیفری)»، (۱۳۹۳). چاپ اول، تهران: مرکز مطبوعات و انتشارات قوه قضائیه.
 حاجی‌ده‌آبادی، احمد، (۱۳۹۱). قواعد فقه جزایی (حدود و تعزیرات، قصاص و دیات)، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
حاجی‌ده‌آبادی، احمد، (۱۳۹۷). جرائم علیه اشخاص (قتل)، چاپ دوم، تهران: نشر میزان.
حلّی، حسن بن یوسف، (بی‌تا). قواعد الأحکام فی معرفة الحلال و الحرام، چاپ اول، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
خالقی، علی، (۱۳۹۹). آیین دادرسی کیفری، ج ۱، چاپ چهل‌ودوم، تهران: مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های حقوقی شهر دانش.
خرمی عراقی، عرفان و دیگران، (۱۳۹۹). «تحلیل مبانی اختلاف در مناط شبهه دارئه از دیدگاه فقیهان امامیه»، مجله فقه و اصول، دانشگاه فردوسی مشهد، سال پنجاه‌ودوم، شماره 4.
 زراعت، عباس، (۱۳۸۳). قانون مجازات اسلامی در نظم حقوقی کنونی، چاپ اول، تهران: نشر ققنوس.
شامبیاتی، هوشنگ، (۱۳۹۷). حقوق جزای اختصاصی، ج ۳، چاپ دوم، تهران: انتشارات مجد.
 شیروی، عبدالحسین، (۱۳۹۵). حقوق خانواده: ازدواج و طلاق و خانواده، چاپ اول، تهران: انتشارات سمت.
صادق‌نژاد نائینی، مجید و کدخدامرادی، کمال، (۱۴۰۰). نشست نقد و بررسی آرای قضاییِ اختلاس و پول شویی، چاپ دوم، تهران: مرکز مطبوعات و انتشارات قوه قضاییه.
صادق‌نژاد نائینی، مجید، (۱۳۹۷). سوءاستفاده از ضعف نفس اشخاص غیر رشید (سلسله نشست‌های نقد رأی)، چاپ اول، تهران: مرکز مطبوعات و انتشارات قوه قضاییه.
 صبوری‌پور، مهدی، (۱۳۹۴). «رفع مسئولیت کیفری براثر جهل حکمی»، پژوهش حقوق کیفری، سال سوم، شماره دهم.
 عبدالرحمن الجزیری، (بی‌تا). الفقه علی مذاهب الاربعة، چاپ اول، ج ۵، بیروت: دارالاحیاء التراث العربی.
عرفانی، ابراهیم؛ بهمنی، آراز، (۱۳۹۹). تحلیل آرای دادگاه انقلاب و تطبیق آن با مواد قانونی جدیدالتصویب، چاپ اول، شهر ری، انتشارات سمیع.
عزیز محمدی، نورالله و دیگران [تدوین‌کننده]، (۱۳۹۲). قتل عمد در آرای دادگاه کیفری استان تهران: ج ۲، چاپ اول، تهران: انتشارات جنگل.
عمید، حسن، (۱۳۸۹). فرهنگ فارسی عمید، چاپ اول، تهران: نشر راه رشد.
قدسی، سید ابراهیم، (۱۳۸۱). قلمرو تأثیر جهل بر مسئولیت کیفری، چاپ اول، بابلسر: انتشارات دانشگاه مازندران.
قرآن کریم
محقق‌داماد، سید مصطفی، (۱۳۹۱). قواعد فقه (بخش جزایی)، چاپ بیست‌ودوم، تهران: مرکز نشر علوم انسانی.
 مرادی، حسن، (۱۳۹۶). جرائم علیه اشخاص (جنایات)، چاپ اول، تهران: نشر میزان.
 میرمحمد صادقی، حسین، (۱۳۹۳). جرائم علیه اشخاص، چاپ چهاردهم، تهران: نشر میزان.
نیازپور، امیرحسین [به کوشش]، (۱۳۹۷). رویکرد آیین دادرسی کیفری به جنون (نویسندگان و استادان و پژوهشگران علوم جنایی) چاپ اول، تهران: نشر میزان.
ولیدی، محمد صالح، (۱۳۸۶). حقوق کیفری اقتصادی، چاپ اول، تهران: بنیاد حقوقی میزان.